Kroniki kostrzyńskie
Najstarszymi zabytkami na terenie gminy Kostrzyn są wczesnofeudalne grodziska. Wiele wyraźnych przesłanek wskazuje na to, iż w przy mieście Kostrzyn również wznosił się gród, lecz nie przetrwał on do czasów dzisiejszych. Jednak za czasów piastowskich główny gród w Kostrzynie otaczał zwarty pierścień grodzisk ochronnych. W promieniu 10 km od grodu wznosiły się grodziska w Siekierkach, Trzeku, Siedlcu, Iwnie, Leśnej Grobli (1), Gułtowach i Drzązgowie oraz Sokolnikach Drzązgowskich. Jednak ostatnie z nich nie zachowało się do czasów dzisiejszych.
Ponadto do pierścienia otaczającego Kostrzyn zaliczane są grodziska w Kociałkowej Górce i Górze, lecz oba obiekty leżą poza granicami dzisiejszej gminy. Grody usytuowane przy szlakach komunikacyjnych służyły do ich ochrony, a te zlokalizowane w okolicach bagien lub lasów pełniły funkcję ochronną dla pobliskiej ludności (1).
Najlepiej zachowanym grodziskiem leżącym na terenie gminy Kostrzyn jest grodzisko w Trzeku. Obiekt znajduje się przy starej drodze z Kostrzyna do Kórnika. Dziś mylnie nazywany jest „szwedzkimi okopami” (1). Grodzisko funkcjonowało mniej więcej od VIII do połowy X wieku i prawdopodobnie pełniło funkcję ośrodka zarządu lokalnego (2) oraz służyło celom obronnym. Było to także miejsce kultu pogańskiego (3).
Szerokość kolistego grodziska waha się od 71 do 78 metrów, natomiast majdan zajmuje powierzchnię 34 x 36 m. Wysokość wałów od dna fosy (dziś już częściowo zasypanej) wynosi 6 metrów (2). Informacje te potwierdzają dane z odbiornika GPS, które zostały zmierzone od podstawy wału do jego wierzchołka. Jak możemy wyczytać z wykresu na ryc. 30 podstawa wału leży na wysokości 91 m.n.p.m., a wierzchołek wznosi się na prawie 95 m.n.p.m., a więc wysokość wału to około 5m. Ponadto do grodziska przylega prostokątny plac, podobnie jak sam gród porośnięty krzewami i drzewami. Niewielki nasyp okalający teren może świadczyć, że również na tym obszarze mogła być prowadzona działalność osadnicza.
Badania archeologiczne prowadzone na terenie grodziska pod koniec XIX wieku pozwoliły na wysnucie wniosku, iż wejście do grodu znajdowało się od strony północnej. Odkryto tu także bruk wykonany z płaskich, okrągłych kamieni oraz przedmioty codziennego użytku takie jak szydła kościane, skorupy, żelazne ucho od wiadra oraz kilka przedmiotów w kształcie krzyża. Wartym uwagi jest fakt, iż grodzisko położone jest na terenie równinnym, gdzie nie ma żadnych naturalnych czynników obronnych (1). Pokazuje to, że człowiek już w tych czasach potrafił przeciwstawić się wszelkiemu niebezpieczeństwu, usypując potężne wały i kopiąc głęboką fosę (4). Na poniższej rycinie doskonale widoczny zarys grodziska na mapie hipsometrycznej. Poniżej grodu prostokątny zarys nasypu, mogącego być pozostałością prowadzonej tam działalności osadniczej.
Nie mniej ciekawym grodziskiem jest gród zlokalizowany niedaleko Leśnej Grobli. Lokalna nazwa obiektu to „okop szwedzki”. Grodzisko jest pozostałością dawnej warowni, która stanowiła okresowe schronienie dla mieszkańców okolicznych osad. Obiekt znajduje się w lesie, położony jest między dwoma strumieniami, około 400 metrów na północ od Cybiny. Warownia oddalona jest od miejscowości Iwno ok. 4,5 km. w linii prostej na wschód. Grodzisko ma prawie kolisty kształt o średnicy około 55 m, otacza je pierścieniowy wał o wysokości 3-4 m. i ledwo widoczna fosa. Natomiast powierzchnia majdanu to 25x30 m. Określenie dokładnej daty funkcjonowania grodziska jest trudne ze względu na brak materiału zabytkowego, mimo iż stanowisko było badane wielokrotnie. Szacuje się, że warownia użytkowana była już we wczesnym średniowieczu, mniej więcej od V wieku do połowy XIII (2). W niedalekim sąsiedztwie grodziska (około 300 metrów na południowy-wschód) znajduje się polodowcowy oz o wysokości 9 m., nazywany Groblą Twardowskiego.
Z Groblą Twardowskiego w pewien sposób połączone jest kolejne grodzisko zlokalizowane w Iwnie. Legenda głosi, że podróżujący z Krakowa do Poznania Twardowski mijając wieś Nekla zatrzymał się w karczmie „Wygoda”. Z racji, że do Iwna nie prowadziła wówczas żadna droga, były tam jedynie bagna, Twardowski kazał przez noc usypać diabłom groblę prowadzącą Iwna. Diabły nosiły ziemię w wielkich worach, a gdy rano zapiał kur, upuściły cztery sakwy, które dziś nazywane są Diablimi Sakwami (5) Jedną z nich jest obiekt usytuowany na wyspie jeziora Iwno (dziś Staw Deszczownia). W rzeczywistości jest to grodzisko stożkowe, które prawdopodobnie pełniło funkcję obronną-wartowniczą. Dziś porośnięte jest drzewami i krzewami. Dobrze widoczny zarys obiektu widoczny jest na mapie hipsometrycznej.
Inne ciekawe grodziska znajdują się w Gułtowach oraz Siedlcu. Duże znaczenie musiał mieć gród w Gułtowach, zwany „Zwągródek” bowiem pojawia się na rekonstrukcji mapy wieków średnich autorstwa Stanisława Kozierowskiego. Warownia jest najstarszym śladem obecności człowieka w okolicach Gułtów. Zlokalizowana jest około 1200 metrów na północny-wschód od wsi, położona jest na łące „Wielkiej Pańskiej” (3). Gród jest bardzo dobrze widoczny na mapie hipsometrycznej.
W Siedlcu oddalonym od Kostrzyna o około 6 km. na wyspie oblanej wodami jeziora wznosi się kolejny gród. Do stożkowego grodziska o wysokości 6 m i obwodzie 150m prowadzi grobla z oddalonego o około 300m kościoła (3). Z powstałego na wysokim nasypie grodziska rozpościera się dobry widok na cała okolicę, obiekt zapewne pełnił funkcje ochronne - wartownicze. Przemawia za tym fakt, iż ulokowany jest blisko głównego szlaku komunikacyjnego z Poznania w kierunku Mazowsza, który biegł tędy również za czasów piastowskich. Dziś grodzisko jest gęsto porośnięte krzewami i drzewami.
Na terenie gminy Kostrzyn zlokalizowane są jeszcze trzy grodziska: w Siekierkach Wielkich, Drzązgowie oraz Sokolnikach Drzązgowskich. Pierwsze z nich to wczesnośredniowieczne grodzisko stożkowe, które niegdyś otoczone było wodą. Dziś stożek wznosi się na wysokość 1,5 m. i porośnięty jest gęstymi krzewami. Obiekt znajduje się w północno-zachodniej części dawnego parku (3). Do czasów dzisiejszych niestety nie uchowało się grodzisko w Sokolnikach Drzązgowskich. Dziś teren dawnego grodu zajmuje pole uprawne, lecz ślady dawnej warowni wciąż widoczne są w ukształtowaniu terenu. Również na mapie hipsometrycznej doskonale widoczny jest zarys dawnych wałów oraz majdan grodziska.
Grodzisko leżące nieopodal Drzązgowa od wsi w linii prostej dzieli około 600 m. Gród zaklasyfikowany jest jako „okop”, dziś na tym terenie znajdują się nieużytki (1). Ze względu na swoje położenie (z dala od głównych szlaków komunikacyjnych) gród najprawdopodobniej pełnił funkcje ochronne dla okolicznej ludności. Zarys warowni bardzo dobrze widoczny jest na mapie hipsometrycznej.
Grodzisko w Trzeku. Widok wału i fosy od strony wschodniej
Niewysoki nasyp mogący być pozostałością niższego wału okalającego plac przylegający do grodziska
Profil wysokościowy wału grodziska w Trzeku uzyskany z odbiornika GPS
Grodzisko w Trzeku na mapie hipsometrycznej z podkładem mapy topograficznej. Źródło: opracowanie własne na podstawie geoportal.gov.pl
Warownia zlokalizowana nieopodal Leśnej Grobli. Dobrze widoczny wał od strony wschodniej oraz niewielkie wgłębienie przed wałem, będące pozostałością dawnej fosy
Grodzisko w Leśnej Grobli na mapie hipsometrycznej z podkładem mapy topograficznej. Źródło: opracowanie własne na podstawie geoportal.gov.pl
Grodzisko stożkowe w Iwnie. Widok od strony północnej
Grodzisko stożkowe w Iwnie na mapie hipsometrycznej z podkładem mapy topograficznej. Źródło: opracowanie własne na podstawie geoportal.gov.pl
Grodzisko „Zwągródek” w Gułtowach na mapie hipsometrycznej z podkładem mapy topograficznej. Źródło: opracowanie własne na podstawie geoportal.gov.pl
Grodzisko stożkowe w Siedlcu, widok z grobli od strony wschodniej (1) oraz widok wału grodowego z wnętrza grodziska (2)
Grodzisko stożkowe w Siedlcu na mapie hipsometrycznej z podkładem mapy topograficznej. Źródło: opracowanie własne na podstawie geoportal.gov.pl
Zarys wałów grodziska w Sokolnikach Drzązgowskich
Zarys wałów grodziska w Sokolnikach Drzązgowskich na mapie hipsometrycznej z podkładem mapy topograficznej. Źródło: opracowanie własne na podstawie geoportal.gov.pl
Grodzisko w Drzązgowie na mapie hipsometrycznej z podkładem mapy topograficznej. Źródło: opracowanie własne na podstawie geoportal.gov.pl
Wizualizacja 3D grodziska w Leśnej Grobli
Powyższe wideo przedstawia wnętrze grodziska w Leśnej Grobli. Wizualizacja została wykonana za pomocą programu Autodesk ReMake. W modelu 3D widoczne są tylko dolne części drzew porastających warownię. Szare plamy to tzw. martwe pola, miejsca, które nie zostały pokolorowane ze względu na brak wystarczającej dokumentacji fotograficznej, obejmującej ten obszar.
1. Matysek K., 2015: Dzieje Kostrzyna, Wyd.: Gmina Kostrzyn.
2. Iwnicka-Pinkosz B., 2015: Serwis ZABYTEK.PL, https://zabytek.pl, dostęp: 22.09.2017
3. Matysek K., 2015: Przewodnik po Kostrzynie i okolicach, Wyd.: Gmina Kostrzyn.
4. Dylik J., Analiza geograficznego położenia grodzisk i uwagi o osadnictwie wczesnohistorycznym Wielkopolski, Poznań 1936.
5. Świrko S., 1971: Orle Gniazdo. Podania, legendy i baśnie wielkopolskie, Wyd. poznańskie