Kroniki kostrzyńskie

    Pierwsze dokumenty wspominające o Kostrzynie pochodzą z roku 1187. W swojej treści wspominają o grodzie opolnym, a wspomniana nazwa miasta brzmi „Costrinensi”. Podobnie zapisane są również zapisy w późniejszych dokumentach, m.in. Costrin (z 1257r.), Kostrzino (1398r.), czy Costrzyn (z 1526r.). Pierwotna nazwa jest bardzo podobna do nazwy dzisiejszej, która po raz pierwszy pojawiła się już w źródłach z 1477 roku. Miasto swoją nazwę z całą pewnością zawdzięcza jednemu z pierwszych osadników na tym terenie. O tym, że jest to nazwa dzierżawcza pochodząca od imienia Kostra lub Kostro świadczy przyrostek –yn, który dodawany był do nazw osobowych kończących się na literę – o. Natomiast rdzeń nazwy miasta (kostr- lub kostra) w języku starosłowiańskich oznacza „ostry” w znaczeniu szorstki, paździerzowaty lub kostropaty. Według legendy na terenach dzisiejszego miasta często polował rycerz zwany Kostro, który z czasem, dzięki książęcemu przywilejowi, założył tu osadę pod nazwą Kostrzyn, co oznaczało „gród Kostry” (1).

    Kostrzyn z całą pewnością istniał już w XII wieku, bowiem z roku 1191 pochodzą dokumenty świadczące o tym, że osada pełniła funkcję grodu opolnego. Pozycję tą zawdzięcza królom polskim, którzy ufundowali w Kostrzynie kościół parafialny i uposażyli go wsią Libartowem (Kozierowski 1931, Matysek 2015a). Natomiast sam gród z całą pewnością istniał już dużo wcześniej, być może w XI, a nawet X wieku. Do dzisiejszych czasów nie uchowały się jednak żadne ślady grodziska, lecz liczne przesłanki wskazują na jego istnienie. Najbardziej dogodnym miejscem na usytuowanie grodu wydaje się być wzniesienie, które od północy i wschodu opadało ku ówczesnemu jezioru Pło, prawdopodobnie już w tamtych czasach usytuowana była na nim świątynia (dziś kościół parafialny). Wynika z tego, że gród opolny musiał być ulokowany w miejscu bardziej ustronnym niż istniejąca obok niego osada. Wieś Kostrzyn rozwijała się wzdłuż głównych traktów przebiegających przez te tereny i zapewne na początku była osadą targową (1).

    Kolejną, bardzo znamienną dla Kostrzyna datą jest rok 1251, bowiem dnia 11 listopada został sporządzony przywilej lokacyjny miasta, który wydano z polecenia księcia Przemysła I. Z dokumentu jasno wynika, że ówczesny sołtys Herman uzyskał pełną władzę osadzenia miasta Kostrzyn na prawie niemieckim. Kostrzyn był jednym z pierwszych miast Wielkopolski lokowanych według tego prawa, wiązało się to z napływem na te tereny rzemieślników i kupców niemieckich. Dzięki temu przywilejowi na okres trzech lat wszyscy mieszkańcy zostali zwolnieni od opłaty czynszu, by w tym czasie mogli urządzić miasto. Uzyskanie praw miejskich wiązało się także z utworzeniem administracji samorządowej. Pieczę nad miastem i mieszkańcami pełnił sołtys, później nazywany wójtem. Sprawował on dziedzicznie władzę sądowniczą i administracyjną, która w późniejszym czasie została rozdzielona. Powstała wówczas rada miejska zarządzająca miastem, która spośród swoich członków wybierała burmistrza (1).

    Kostrzyn według wielu podań cieszył się szczególnym upodobaniem księcia Przymysława, który nakładał na miasto liczne przywileje. Dzięki temu osada zaczęła się rozwijać i nabierać znaczenia, nazywana była także grodem Przemysława. Po jego śmierci w 1257 roku włości kostrzyńskie przeszły w ręce księcia Bolesława Pobożnego (brata Przemysława). Kostrzyn cieszył się uznaniem nowego władcy oraz jego żony Jolanty, bowiem proboszczowie kostrzyńscy byli dworzanami księcia. Poza tym sama księżna zapewne często przebywała w Kostrzynie, skąd kontrolowała budowę klasztoru klarysek w Gnieźnie. Z kolei w roku 1298 za jej prośbą Władysław Łokietek przekazał miasto wraz z przyległościami we władanie wspomnianego powyżej klasztoru. Treść dokumentu opisującego to wydarzenie dostarcza nam bardzo ważnych informacji. Można z niego wyczytać, że w tym czasie Kostrzyn rządzony był już prawem polskim i zamieszkiwali go wyłącznie Polacy. Mimo iż miasto przez kolejne pięćset lat było we władaniu klarysek, zachowało samorząd miejski (1).

    Wartym wspomnienia jest także fakt, że badany obszar zaliczany był do tak zwanych kasztelanii, czyli jednostek podziału terytorialnego kraju obowiązującego w XII i XIII wieku. Na jego czele stał komes (później nazywany kasztelanem), który odpowiadał za obronę powierzonego mu obszaru oraz ściągał z niego książęcą daninę. Siedziby kasztelanów pełniły zarówno role gospodarcze (zazwyczaj przy grodzie znajdował się targ), militarne jak i kościelne (2, 3). Grody kasztelańskie najczęściej strzegły rubieży księstw lub kraju, lecz sytuowano je także przy ważniejszych szlakach handlowych (4, 3). Nie inaczej było z Kostrzynem, który położony jest na skrzyżowaniu wielu ważnych traktów. Ponadto gród kasztelański w Kostrzynie leżał na granicy Ziemi Poznańskiej i Kaliskiej, co jednoznacznie wskazuje na jego wojskowy charakter. Mimo iż nie należał do kasztelanii dużych, bowiem swoim obszarem zapewne pokrywał zasięg opola kostrzyńskiego, to wiele dokumentów świadczy o jego wysokiej randze. Źródła historyczne wspominają jedynie o trzech kasztelanach kostrzyńskich. Pierwszy z nich, wymieniony w księgach sądu kościelnego w Gnieźnie z 1302 roku nosi imię Pietrek (1). Kolejnymi kasztelanami byli Czestek z rodu Porajów wspomniany w dokumencie z 1352 roku oraz Gamlet Grzymała wymieniany w aktach z 1378 roku (5, 1).

1. Matysek K., 2015a: Dzieje Kostrzyna, Wyd.: Gmina Kostrzyn.
2. Dąbrowski F., 2007: Studia nad administracją kasztelańską Polski XIII wieku, Warszawa.
3. Rajman J., 2009: Grody kasztelańskie a średniowieczne miasta (z genezy pomorskich miast), Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków.
4. Rajman J., 1987: Trwałość i zmienność historyczna ośrodków wzrostu regionalnego, Rocznik Naukowo Dydaktyczny WSP w Krakowie, 112, Prace Geograficzne V, s. 147-164.
5. Kozierowski S., 1931: Nazwy geograficzne i osadźcy ziemi średzkiej z mapą., Wydział Powiatowy w Środzie, Poznań.